“Si mi mester di un eksperto den agrikultura for di Aruba, esei ta kost’ami mesun tantu ku un pasashi pa Hulanda,” Maurice Adriaens, e koordinadó di LVV Boneiru (Landbouw, Veeteelt en Visserij / Agrikultura, Krio di bestia, Peska) ta konta. “Anto mas straño ta, ku tin biaha ta mas fásil pa bèrdura drenta for di pafó di nos region, ku di un isla bisiña. Ta kostoso i kompliká pa transportá bestia òf produkto entre e islanan.”
Tòg Adriaens ta mira ku e boluntat pa kolaborá ta kresiendo. Ku mas i mas frekuensia e islanan ta papia di reglanan di importashon konhunto i te asta di un propio boto di transporte. “Finalmente nos ke tin, por ehèmpel, un òf dos boto. Unu pa e Islanan Abou, unu pa e Islanan Ariba,” e ta splika.
Kolaborashon riba e islanan
Tres aña pasá Boneiru, Aruba, Kòrsou, Sint Eustatius, Sint Maarten i Saba a kuminsá ku e Dutch Caribbean Agriculture, Livestock and Fisheries Alliance (DC ALFA, Aliansa hulandes-karibense pa Agrikultura, Bestia i Peska). E meta: mas produkshon di kuminda, interkambio di konosementu i yudamentu di otro pa bira ménos dependiente di importashon. “En realidat ta apsurdo ku un isla manera Sint Maarten kasi no tin su mes produkshon di bèrdura, mientras ku tin biaha Statia tin ku tira loke nan tin di mas afó, pasobra nan no ta logra konsumí tur ku nan 4.000 habitante,” Adriaens ta indiká. “Esei mester ta otro.”
E opservashon ei ta rekonosibel na Sint Eustatius. Ei agrikultura ta visibel atrobe, ounke e ta sosodé prinsipalmente banda di otro trabou. “Mayoria kunukero i piskadó tin trabou fultaim, i ta praktiká agrikultura i peska komo hobby,” Kimani Kitson-Walters, konsehero di maneho pa Agrikultura, Naturalesa i Medio Ambiente di e Entidat Públiko Sint Eustatius ta konta.
Di Jamaica pa Statia
Kitson-Walters tin entretantu mas ku ocho aña ta biba na Sint Eustatius. E ta di Jamaica, i tin e título di dòkter den siensianan marino i bioteknologia. Pa años el a traha komo Data Monitoring Officer na e Caribbean Netherlands Science Institute, kaminda e tabatin kontakto diario ku piskadó.
“Si bo muda di un isla manera Jamaica pa un isla mas chikitu, ta di mes ku bo ta bai pensa riba durabilidat,” e ta indiká. “Rekursonan ta limitá riba islanan. Loke bo pèrdè, no ta bolbe.”
E vulnerabilidat ei e ta mira den agrikultura tambe. Sint Eustatius tin tera vulkániko fértil, pero agrikultura ta karu. “Simiña, mashin, transporte – ta tur kos mester importá. Ku flete i impuesto bo ta paga tin biaha te ku dosshen porshento riba e preis original.”
Tòg e kunukeronan ta kultivá tomati, kòmkòmber salada, batata dushi, pampuna, patia i speserei. “E ta na eskala chikí,” Kitson-Walters ta atmití, “pero tin moveshon atrobe.”
Di kabritu pa kompartimentu di konosementu
Kada bes mas, kolaborashon den DC ALFA ta kondusí na resultadonan konkreto. Asina ta ku resientemente un spesialista di Aruba riba krio di bestia a duna entrenamentu na Boneiru. Boneiru a yuda Sint Eustatius formulá plannan nobo pa agrikultura. I ora Boneiru tabatin mester di kabritu, eseinan a bini di Aruba – hopi mas barata ku importashon for di Europa.
“Transporte for di Hulanda ta kosta seismil dòler,” Adriaens ta bisa. “For di Aruba ta dosshen dòler. Esei ta ménos sèn i ménos sufrimentu di e bestianan.”
Konosementu tambe ta kore entre tur. “Nos a siña hopi di Boneiru,” Kitson-Walters ta bisa. “Kon nan ta brinda kunukero espasio i guia. E modèl ei nos ke apliká aki.” Di otro banda el a yuda Boneiru ku monitoreo di dato. “Asina nos ta resforsá otro.”
Regla i logístika komo blokeo
Tòg e kunukero- i piskadónan ta dal den algu ku nan mes no por kambia nada na dje: kada isla tin su mes reglanan di importashon i tambe inspekshon. Esei ta difikultá interkambio innesesariamente. “Tin biaha ta mas fásil pa logra haña bèrdura di un pais mas leu, ku di un isla bisiña,” Adriaens ta remarká.
Pa produkto fresku logístika tambe ta hunga un papel importante. “Bo mester di almasenamentu friu,” Kitson-Walters ta splika. “Pero ta un barku so tin ta nabegá ku kapasidat pa friá, anto e ta mara na e banda franses di Sint-Maarten. No tin transporte friu pa e haf hulandes.”
Ademas Saba su produkshon ta muchu abou ainda pa eksportashon strukturá. “P’esei nos ta invertiendo den pos di awa, almasenamentu di awaseru, mashin, i un fasilidat pa prosesá produktonan di agrikultura,” Kitson-Walters ta bisa. “Ta te ora ku bo tin un oferta stabil, bo por kompetí.”
Sint Eustatius: di makutu di kuminda pa haf destruí
Adriaens i Kitson-Walters ta haña ku bo no por mira e problemanan aktual lòs di pasado. “Un ten Statia tabata un makutu di kuminda pa e region,” Adriaens ta informá. “Den siglo diesocho tabata produsí kuminda aki pa otro isla.” “Den e periodo kolonial henter e isla tabata tereno pa agrikultura,” Kitson-Walters ta añadí. “E tempu ei tabatin mas ku 20.000 hende ta biba ei. Awendia esei a bira mas o ménos 3.000.”
Den e periodo ei Sint Eustatius a konosé un fase ku un ekonomia ku tabata floresé, pero a interumpí esei abruptamente. Na 1776 e isla tabata e promé ku a saludá un barku merikano, rekonosiendo asina e independensia di Estádos Unídos. Sinku aña despues, na 1781, un armada di guera bou di mando di almirante George Rodney a ataká e isla. A sakia e haf i konfiská tur merkansia i arma. “A destruí tur kos; tur hende a huí,” Adriaens ta konta.
Ounke despues e agrikultura a rekuperá parsialmente, e isla a keda vulnerabel. Agrikultura a sigui eksistí te den añanan 60, ora ku e terminal di zeta a trese empleo ku tabata paga mihó i kosta ménos esfuerso. “For di e momento ei, agrikultura a bira algu pa hasi ‘den banda’,” Kitson-Walters ta konta. “Konosementu a disparsé i importashon a tuma over.”
Kon ketubai historia kolonial ta determiná kiko nos ta kome
Segun Adriaens e patronchi ei ta konta pa tur isla. “E kolonisadónan tabata stimulá kultivo pa eksportashon, manera kaña di suku i tabako, i no produkshon di kuminda lokal. Dependensia tabata parti di e sistema.”
Eks-dosente i komentarista polítiko Arthur Sealy ta mira e herensia ei bon kla na Boneiru. “Pa hopi tempu agrikultura – enfoká riba maishi, bonchi i pinda – tabata tei aki pa puru sobrevivensia,” e ta bisa. “Despues di sklabitut hendenan a haña pidanan chikitu di tera, pero lapinan grandi a kai den man di famianan riku ku tabata eksportá pa e islanan ku ta rondoná nos.”
Hopi intento pa introdusí kultivo i produkto nobo, manera tabako, katuna, dividivi (di kua su diferente partinan tabata útil pa vários kos) i cochenille (un insekto ku ta biba riba infrou, i ku ta usa pa produsí un kolorante kòrá pa pañna, kosmetiko, kuminda), a frakasá pa motibu di sekura, malesanan, i falta di konosementu. P’esei Boneiru a keda dependé di loke sí a resultá: “salu, kabritu i sentebibu.”
Na Kòrsou, kaminda merkado- i komèrsionan tabata mihó organisá, agrikultura a wanta mas largu. E trahadónan na Boneiru a baha bai Cuba, Sürnam òf Venezuela. “E hendenan muhé a keda atras, pero tradishonalmente nan no tabata traha riba e terenonan,” Sealy ta konta. “Hopi trahadó a bira malu dor di, por ehèmpel, malaria i no a regresá mas. Hopi pida tereno a dekaí.”
Despues di e Di Dos Guera Mundial e ekonomia a sigui desaroyá den direkshon di industria i turismo. Agrikultura a bira ménos importante i no-atraktivo. “E entusiasmo no tei,” Sealy ta remarká. “Tempu ku mi tabata duna lès na skol ainda, nos tabata ripará esei kaba. Nos tabatin un proyekto di agrikultura, i e hóbennan tabata bisa: ‘Nò mener, ami sí apsolutamente no ta bai traha den solo.’ Ta asosiá esei ku trabou di katibu. Ta hopi profundo e kos ei ta kana.”
Wak pa dilanti huntu
Tòg e konsientisashon ta kresiendo, ku siguridat di kuminda ta kuminsá ku produkshon propio. Tur aña representantenan di e seis islanan ta topa na e konferensia di DC ALFA. “E aña akí un kunukero, un piskadó i un kriadó di bestia di kada isla por a bini,” Adriaens ta bisa. “Bo ta mira ku e entusiasmo ta kresiendo, tambe for di Hulanda.”
Pa Kitson-Walters futuro ta sinta den kolaborashon i inovashon. “No ta tur hende ke para ku un machete riba un tereno,” e ta bisa. “Pero e hóbennan tin interes den téknikanan manera hydroponics i aquaponics – kaminda ta kultivá e matanan den awa i sin tera – pasobra eseinan ta eksiguí ménos trahamentu den solo kayente i otro kondishonnan di tempu.” Su mensahe: “Kada isla mester spesialisá su mes den algun produkto i hasi negoshi nos ku nos. Ta asina so nos lo bira ménos vulnerabel.”
Adriaens ta sakudí kabes ku sí. “Ta bai pa nos produsí kuminda lokal di forma profeshonal, reforsá otro, i asina subi e siguridat alimentisio, pa nos no sigui ta dependé di importashon. Ta ei e futuro di nos islanan ta sinta.”