DEN HAAG – Aruba, Kòrsou i Sint Maarten urgentemente mester di mas fiansa pa por mantené nan ekonomia riba pia ainda. Loke Den Haag ta pone na eksigensia, apénas ta posibel i pèrmití hurídikamente, asina Gerhard Hoogers, katedrátiko Lei di Estado, ta bisa djadumingu den e programa di NTR Kwesties na NPO Radio 1.

E miembro di parlamento di CDA Chris van Dam ta keda para tras di e pakete di eksigensia. “E maneho finansiero di e islanan ta laga di deseá, esei ta kla despues di tantu aña.” Hoogers (Rijksuniversuiteit Groningen) ta komprondé e ‘frustrashon polítiko’, pero ta bisa ora pone e islanan bou di preshon den tempu di krísis grandi, e igualdat hurídiko tin bia ta masha leu. “Bo mester tene bo na Statüt si. Mi ta haña ku aktualmente Hulanda ta hasi proposishon ku ta yega na rant di loke ta posibel.”

Hulanda ta eksihí partisipashon tokante unda i kon e islanan mester ekonomisá. Asina Kòrsou mester kita 12,5 porshento di e gastunan di salario di ámtenar, pa e isla por haña mas fiansa. E promé ministernan di Aruba, Kòrsou i Sint Maarten ta haña ku e eksigensianan di Den Haag ta afektá nan ekonomia.

E rapides ku kua Den Haag ta eksihí pa ekonomisá a kondusí na protesta na e isla kaba. “E islanan tambe tin sindikato i cao ku normalmente nan ta mará na dje. Esaki lo tabata inaseptabel na Hulanda. Esaki lo a kosta (promé minister) Rutte su posishon”, Hoogers ta bisa.

Kòntròl riba finansa

Promé minister Evelyn Wever-Croes di Aruba un siman pasá a skibi un karta na Rutte ku su gabinete ta tene su pais den un ‘gara chokante’. Un punto grandi di diskushon ta e lantamentu di un outoridat hulandes ku lo bai manehá e fiansanan i proyektonan di e islanan pa shete aña.

“No ta sobra muchu outonomia finansiero bèrdè, si e instituto aki lo trata enseñansa i e previshonnan sosial tambe di e islanan”, Hoogers ta bisa. “Den e instituto aki por lo ménos mester tin representante di e islanan, no solamente di Hulanda.”

‘Statüt den pèrtá’

E tenshonnan entre Den Haag i e islanan e simannan ku a pasa a subi haltu. E promé ministernan di e islanan djabièrnè pasá (ainda) no a bai di akuerdo ku e kondishonnan pa e di tres parti di e sosten di corona. Nan ke presenta esaki na nan parlamentonan promé.

Na final ora di desakuerdo Hulanda via Konseho di Minister di Reino den práktika tin e último palabra. Tampoko e islanan no por fia sin pèrmit di Konseho di Minister. Asina e islanan den tempu di krísis ta na miserikòrdia di Hulanda.

Reino ta ‘un famia’, pero ‘ku un kòntrakt sí pa biba huntu. Nos mester tene nos mes na esaki.”

“Nos ta un famia”, Van Dam ta enfatisá den e transmishon di e relashon entre Hulanda i e islanan. “Si tin tenshon nos ta pone statüt aseka, pero e relato mester trata di amor.” Hoogers ta di akuerdo ku Reino ta ‘un famia’, pero ‘ku un kòntrakt sí pa biba huntu. Nos mester tene nos mes na esaki.”

E katedrátiko ta mustra ku e Statüt – ku e islanan i Hulanda a firma na 1954 – ta para mas haltu ku konstitushon. “Den Statüt tin pará kon nos mester anda ku otro, ku e islanan tin outonomia i riba ki manera nos por koperá den Reino.”

Korupshon

E parlamentario di CDA ta bisa ku e ta keda leu for di e imágen eksistente na Hulanda ku e islanan ta sufri bou di korupshon i ku nan ta un pos sin fòndu. Algu ku su koleganan Ronald van Raak (SP) i André Bosman (VVD) ta referí na dje mas bia ora ta trata di e islanan i sèn. “Aki tambe nos tin froude, wak munisipio di Den Haag numa.”

Sanashon di debe

E liña firme ku e sekretario di estado Knops ( CDA) ta pone pa e finansiamentunan Van Dam ta keda haña hustu. “Kòrsou i Sint Maarten na kuminsamentu di e renobashonnan estatal a haña sanashon di debe. Nan a kuminsá ku sero debe. Awor despues di 10 aña e debenan a subi bira masha haltu.”

Segun katedrátiko Hoogers esaki no ta kuadra kompletamente. “A sana e debenan di Antia Hulandes di ántes. E debenan di Kòrsou ta keda na Kòrsou i ku Sint Maarten meskos. Nunka e punto di komienso no tabata sero.”