Portrèt: E fòrnu di kima sushi/ROM

ORANJESTAD – Ku e fòrnu di kima sushi na e kaminda di tira sushi Parkietenbos gobièrnu arubano atrobe ta keda sin kumpli ku lei pa protehá hende i naturalesa. Tampoko no ta sigui un wisio resien ku wes a imponé. Ademas gobièrnu no ta transparente den e proseso, miéntras esaki ta un di e prioridatnan di gobièrnu di e gabinete (demishonario) Wever-Croes.

Asina a sali for di dokumento hudisial i reakshon riba pregunta di Ret Karibense na e instanshanan di gobièrnu konserní. Aki bou e konklushonnan di mas grandi:

Gobièrnu a pone e fòrnu di kima shushi ilegalmente, serka di bario kaminda hende ta biba
Na sèptèmber di 2019 gobièrnu gobièrnu ta pone e fòrnu di kima (incinerator) kima lodo di instalashon di purifiká riol, kadaver di bestia i shushi médiko. Pa no hasi esaki mas den airu liber, un situashon ku e minister di e tempu ei a indiká komo ‘peligroso i masha antihigiéniko’.

Pa traha lugá na e tiramentu di shushi Parkietenbos e gerente Serlimar regularmente ta sende shushi na kandela

Pa e habitantenan den besindario esaki ta nifiká ku e fòrnu aki ta bini aserka den e bario, banda di e molèster di e lugá di tira shushi di shushi yen yen di Parkietenbos i esun mas chikí Seroe Teishi ku mester a aliviá Parkietenbios ku tabata yen yen, pero ku tambe ta kousa molèster. For di kuminsamentu nan tin miedu – mirando e historia di fayo di gobièrnu pa protehá nan salubridat i abitabilidat – ku e fòrnu aki ta bai trese mas doló di kabes.

Nan no tin nodi di warda muchu: diferente bia ta tèst e fasilidat i esaki ta kousa hopi molèster di holó stínki den bario. Habitante i tambe personal ku ta traha na e tiramentu di shushi, ta bisa ku e ta hasi nan malu. Riba 27 di yüli 2020 ministerio di Desaroyo Espasial, Infrastruktura i Medio Ambiente huntu ku e servisio di gobièrnu Dienst Openbare Werken (DOW) asta ta pidi koperashon di ‘tur hende den bario’ pa nan por tèst sinku dia. Segun nan esaki ta nesesario pa e ‘proseso di pèrmit di molèster manera ta stipulá den lei’.

Pero e Lei di Molèster (Hinderverordening) ta preskribí ku un instalashon (manera un fòrnu di kima shushi) ku por kousa molèster daño òf peliger pa e ambiente, for di promé ku instal’é mester tin un pèrmit asina. Ke men gobièrnu no solamente ta violá lei pa tèst, sino for di kuminsamentu ku e ponementu di e fòrnu.

Ainda gobièrnu ta okupá ku tèstmentu pa laga e fòrnu funshoná bon.

No segun lei ni segun sentensia di wes
DOW ta e petishonario di e pèrmit di molèster ku te despues di lunanan largu ta athudiká riba 23 di desèmber 2020 i konsekuentemente ta publiká esaki te na mei di 2021. E kontesta di e pregunta pakiko nan a aktua kontra lei, nan ta laga pa direktor George Croes di Legislashon Direkto i Asuntunan Hurídiko. E ta bisa:

“Si a pone e fòrnu ilegalmente? Pa kuminsá un aktividat ku ta kai bou di e Lei di Molèster bo mester di un pèrmit di molèster, sí. Ke men bo por kuminsá instalá kaba, loke ta sosodé hopi den práktika. Pero bo no por lag’é kuminsá traha. I naturalmente bo ta kore e riesgo ku por rechasá e pèrmit.”

Sinembargo den artíkulo 1 di e Lei di Molèster ta pará kla ku e lantamentu pues instalashon ta prohibí kaba. Wes ademas a konfirmá esaki den e kaso ku habitante Anouk Balentina a entamá despues ku gobièrnu pues na yüli di aña pasá a kuminsá tèst ku e fòrnu di kima shushi ku a pone ilegalmente.

Tokante e tèstmentu tambe direktor Croes ta duna un kontesta ku no ta korekto:
‘Ku e tèstmentu gobièrnu a tuma un riesgo i señora Balentina tin derechi komo siudadano di bai wes, kende a dun’é rason ku no mag start, ku gobièrnu ni sikiera mag tèst e aparato te ora e pèrmit di molèster tei.”

Den e huisio di 21 di ougùstùs wes ta bisa bon kla ku, ku e instalashon mes gobièrnu ta aktuando ilegalmente ‘kontra entre otro (e famia) di Balentina’.

No tin notifikashon personal ni tampoko oudiensia
Croes tambe ta splika pakiko siudadano ku aña pasá a entregá opheshon kontra e pèrmit di molèster ei, no a haña notisia. Ta te na fin di mei nan a lesa den korant tokante esaki, miéntras a duna e pèrmit for di e aña anterior na desèmber:

“Mirando e kantidat grandi di opheshon a disidí pa hasi un anunsio via media. Normalmente kada persona ta haña un karta serka minister. Den e kaso aki tabatin kasi 80 persona.” Pero ora a sigui puntra ta parse ku no ta trata di 80 opheshon, sino di algun opheshon kaminda entre otro un entregadó a entregá un opheshon na nòmber di 70 otro. Croes ta atmití ku e puntonan di opheshon di e entregadó aki tabata meskos pa tur esnan ku a firma. Pero den lei no ta pará ku kada persona mester haña un karta i segun e ku e mensahe den korant a kumpli ku lei.

Habitantenan di Urirama si a haña un seshon den korte i ku éksito a bringa e mulinanan.

Tokante pakiko no a tende e hendenan aki den un seshon di korte, Croes ta bisa ku su direktiva no ta trata esaki. “E departamentonan envolví ta investigá e sitio segun e kehonan. Nan ta duna un konseho i por tende persona. Nos ta hiba esaki pa e desishon di minister.”

Pero sinembargo no a tende e siudadanonan ku a entregá opheshon, miéntras ku por ehèmpel den e kaso di e mulinanan na Urirama si a hasi esaki. Asina eksitosamente e siudadanonan a logra evitá ku ta pone e mulinanan di bientu. Un di e aktivistanan e tempu ei por lo demas tabata Evelyn Wever-Croes, promé minister (demishonario). Aktualmente pa kasualidat e ta responsabel pa DOW, e servisio ku ta trata e fòrnu di kima shushi, i tambe e maneho di shushi i medio ambiente.

Gobièrnu ta tiki transparente tokante pèrmit di molèster
Habitante Balentina aña pasá tambe a entregá un petishon LOB pa haña dokumento relevante mésora ku saka e pèrmit di molèster. Pero e no a logra. Grandi tabata su sorpresa tambe ora e promé minister den un konferensha di prensa na mei pa promé bia a divulgá públikamente ku a duna e pèrmit di molèster na desèmber kaba.

Direktor George Croes ta kontestá pregunta di Ret Karibense

Direktor di legislashon George Croes ta rekonosé ku ‘e parti di prosedura aki no a bai bon’. “Ora e pèrmit tabata kla na desèmber nos a manda tur e dokumentonan pa e minister ku e konseho pa publiká esaki. Mi no sa pakiko esaki no a sosodé, kisas pa motibu di dianan di fiesta. Mi ta asumí ku ta un eror òf un omishon atministrativo. Ke men ora e publikashon a sali, ya, te den lat, ta bèrdat, mi mester atmití: esaki a dura muchu largu. Pero ya, mihó lat ku nunka. E ora ei nos mes a disidí di pone un anunsio den korant.”

Esaki pues a sosodé te na fin di mei di e aña aki. Miéntras ku Balentina ta indiká ku no ta pòrnada el a entregá e LOB (lei di publisidat) pa haña e dokumentonan mas lihé posibel. “Pasobra tin término pa por bai den opheshon kontra e pèrmit di molèster”. Siman pasá ainda e tabata serka wes pa por haña tur dokumento ku un previshon temporario pa asina e por prepará pa e kaso den korte kontra e pèrmit. Segun e abogado di gobièrnu esei no tabata relevante mas pasobra entretantu e por haña e dokumentonan mira.

Ku konsultashon un siudadano pues por solamente mira e dokumentonan i no por ehèmpel kopia òf studia. Riba 17 di yüni Ret Karibense a pidi e pèrmit durante un presentashon di DOW na prensa. Pasobra e presentashon ei a para for di kuminsamentu pasobra e computer a pega. Despues di dos siman sin notisia nos a haña mira e dokumentonan riba 30 di yüni.
Kondishon vago i hurídikamente no indisputabel

E saku di bientu i e bandera aki no ta kumpli ku e huisio di wes.

E desishon mes no ta largu, pero e anekso ta na ingles loke no ta un idioma hurídikamente legítimo na Aruba i esaki ta yen di lista i detaye ku ta difísil pa kopia Loke sí ta remarkabel ta ku den e kondishonnan tin pará ku den e fòrnu no ta pèrmití di kima kadaver di bestia. Miéntras ku entre otro ta pa e motibu aki a kumpra e fòrnu. Mas aleu no a inkluí norma di análisis spesífiko, tin referensia general pa norma oropeo sin spesifiká esakinan i kriterio vago manera ’tumamentu di muestra di material venenoso’. No ta bisa kua material venenoso.

Tambe den e listanan di emishon tin pará kondishonnan impresendibel pero no por midi esakinan. Por ehèmpel partíkulo di materia por ta maksimalmente 30%, pero no tin un norma ni un midí (por ehèmpel mikrometer). Pregunta na Direktiva di Naturalesa i Medio Ambiente ku a nombra komo outoridat pa supervisá i mantené, tokante kon nan ta bai mantené e kondishonnan vago aki, no a kontestá ainda.

Ayera Anouk Balentina atrobe a bai ministerio públiko – potrèt: Luis Villegas

Habitante ke investigashon penal
Entretantu a kuminsá e tèstmentu di e fòrnu atrobe. Balentina ta konta ku mas bia e último simannan aki nan tabatin hopi molèster. “Nan mester tene nan mes na e huisio di wes ku e saku di bientu i e bandera, pero esaki tampoko no ta sosodé.” Entretantu el a hasi denunsio atrobe serka Ministerio Públiko. Eiden e ta pidi un investigashon hudisial di e infrakshonnan i e infraktornan no solamente di e fòrnu sino di e lugá di tira shushi Parkietenbos tambe.

Den e kareda di posibel malechor Balentina ta menta entre otro e minister anterior Marisol Lopez-Tromp i tambe direktor di DOW Marlon Croes, e kompania Caribbean Trucking Company ku ta traha ku e fòrnu i minister di hustisia Andin Bikker ku ta trata ku e Lei di Molèster.