Portrèt: trahadó sosial Fejite Zijlstra/credito Sharina Henriquez

ORANJESTAD – Nan parse kouchi di leon hel: seis sèl i riba nan seis mas. Nan ta den un depósito kaminda no tin bientu ta pasa, ounke ku a konstruí e prizòn arubano KIA haltu riba un baranka na kosta. Dieskuater hóben ta será eiden, di edat di 16 pa 20 aña. “Tin bia tin hóben di 15 aña tambe”, trahadó sosial Fejite Zijlstra ta konta.

No ta fásil pa drenta komo periodista. Kontrali na por ehèmpel prizòn di Kòrsou; ei asta nan a kuminsá transmití entrevista ku detenido. Pero no por papia niun ora ku detenido arubado. Tampoko ku esnan menor di edat, pa puntra nan kiko nan ta hasi i por ehèmpel si nan ta traha na nan futuro pa aworó ora nan sali nan no kai bèk.

“Ban, nos ta bai mi ofisina”, Zijlstra ta bisa purá. Tin un wardadó di prezu so i e hóbennan ta kuminsá bira intrankil, nan ta kuminsá grita i hasi boroto batiendo kontra e tralinan. Esaki no ta inkomun: parse semper tin falta di personal i ku esaki e preshon di un posibel eskalashon.

Den algun sèl tin paña i bandera ta kologá. Zijlstra: “Ofishalmente esaki no ta pèrmití, pasobra tur kos mester ta habrí. E personal mester por mira tras di e tralinan kiko ta sosodé den e sèlnan. Ke men e detenidonan no tin niun privasidat. Pero ya, e wardadónan ta pèrmití un ke otro. Si tin un razia, si ta hala tur e pañanan un banda.

E kortinanan ku nan mes a traha ta kologá dilanti tualèt i ducha, pasobra no tin separashon. Ademas den kada sèl tin un kama ariba ku abou pa maksimalmente tres persona, un kashi ku nan mester kompartí, un mesa i es ku por paga tin un fèn. “Si bo no por kumpra esaki bo tin mal suèltu. Por bira masha kalor, 40 grado. Ku konsekuensha ku tin hopi iritashon di kueru pa motibu di kalor. Ta inhumano. Òf deplorabel, mi no sa kon bo ke mi yama esaki. Ta na tur departamento t’asina.

‘Si bo no por kumpra un fèn bo tin mal suèltu. Por bira masha kalor’

30 aña e prizòn ta eksistí i e tin añanan kaba ta plama for di otro. Esaki ta kondusí na huimentu simpel manera 2019 tambe a mustra. Pero tambe na situashon peligroso. Parlamento ainda a duna minister di hustisia 4 mion florin (arubano) pa drecha lo mas nesesario. E minister ke un prizòn nobo pero ki dia e sèn pa esaki lo yega no ta kla te ainda. Segun Zijlstra ku e 4 mion a trata espesialmente e daño ku e detenidonan mes a kousa. “Dia nan a pega tur kos na kandela.”

E motibu di e bishita sinembargo ta mas pa mira kon ta trata menornan di edat ku a kondená. Espesialmente pasobra Aruba ta sera mucha tambe den un prizòn normal, miéntras ku segun wes nan mester bai un instansha hubenil spesial (PIJ) pa trato. Aktualmente kuater di e muchanan ei ta den KIA i nan no ta pertenesé ei. E krísis di corona a hasi tur kos pió, asina ta sali for di e informashon ku e trahadó sosial ta duna: na e departamentonan di hóben tur ta será kasi henter dia. Sin bishita òf algu di hasi den dia.

Jeffrey

Kiko ta pasa ku un hóben manera Jeffrey

Aruba no tin un instansha di PIJ, un instituto spesial pa hóben. Den prizòn KIA tin un departamento pa hóben pero ei no tin yudansa i guia pa hóben manera Jeffrey. Ku tur konsekuensha di esaki.
Lesa mas

“Ofishalmente un menor di edat mester sinta su so. Pero den algun kaso tòg na ta pèrmití kompaño: un hóben asina yòn su so den un sèl, e ora ei e wardadónan di prezu ta wak ken na por pone serka dje.” Pa nan ta basta troumátiko den kuminsamentu, Zijlstra ta bisa. I awor ku corona e bishita di un ora pa dia ku un hóben ta pèrmití di risibí awor ta un kontakto di Skype.

“Nan tin derecho riba un ora di deporte tambe pero esaki no t’ei mas pasobra e dosente di deporte ku nos a haña via e plan di krísis a bai atrobe. Nos a haña un dosente tambe, pero ya, ta un persona so i esei no ta yuda mashá.” Segun Zijlstra e skolnan mester koperá, sigur si un detenido tin e edat obligatorio di bai skol. Pero tin di nan no ke koperá, òf tin difikultat ku tarea di kas i awor tur kos mester ta online. “E kos ta bai slo. I awor tur hende ta duna Covid falta.

‘For di Covid e lugá ta morto. E hóbennan mes ta bisa: no ta koregí nos’

Ántes ainda tabatin yoga un bia pa siman i boluntario entre otro tabata bin duna lès di muzik, pero for di corona niun hende no ta pèrmití mas pa bini. Un klas grandi ku èrko ta pará bashí.

Ofishalmente nan tur mester lanta 7 or, pero esaki no ta sosodé. Haña desayuno, drecha bo sèl, baña i partisipá na e programa di dia. Pero nos no tin programa di dia i tin falta di personal i di hopi kos. Ke men no tin disiplina pa e hóbennan ei. Nan por keda drumi henter dia si nan ke. For di Covid e lugá ta morto. E hóbennan mes ta bisa: no ta koregí nos. Anto e ora ei nos ta keda straño si aworó na ta riba kaya atrobe i yen di kos ta bai malu”, Zijlstra ta hari.

Pero su wowonan no ta hari. Despues di e entrevista, na kaminda di bai kas su frustrashon i rabia ta sali. Pero e ta espesialmente tristu. “Niun hende no tin interes berdadero pa e muchanan aki.”

Riba e preguntanan kon esaki por sosodé, ku tin tratado internashonal manera e tratado di derecho di mucha ku Aruba tambe mester tene su mes n’ e, tratado tokante derecho humano i ku asta tin supervishon anual di inspekshon hulandes di Hustisia i Seguridat di e prizòn arubano, Zijlstra ta kontestá: “Bon pregunta. Ta violá derecho di mucha i derecho humano generalmente na Aruba i lástimamente aki tambe. I, ya, bo por traha un rapòrt i bisa ku esaki no ta bon, anto kiko e ora ei?”

Prizòn KIA na Aruba

E departamento di hóben ta yen yen, pero no tantu pasobra kriminalidat hubenil ta oumentá. Segun e trahadó sosial i tambe e sifranan di hustisia i reklaseren, e hóbennan ta kometé krímen mas pisá. P’esei na ta haña kastigu mas pisá i nan ta keda será mas largu. Na kuminsamentu di e aña aki Aruba a hañ’é konfrontá ku kasonan serio: un hóben di 15 aña bou di sospecho di a hinka un hòmber mata durante fin di aña i apénas un siman despues un hóben di 16 aña ku a hinka su tawela mata.

Djabièrnè awor Jeffrey ta bini dilanti wes atrobe, e menor di edat ku bon mirá mester a bai un instituto spesial pa hóben despues di su promé kastigu. Pero Aruba no a mand’é ei pa falta di sèn. Despues di apénas tres luna afó, el a desviá atrobe i ta sospech’é di atento di asesinato.

Zijlstra: “Nò, naturalmente mi no ta sorpresá ku hóben manera Jeffrey ta haña nan den problema atrobe. Pasobra aki no tin nada pa nan, djis sera un hende. Tin prueba ku kastigu so no ta yuda. I KIA ta djis un skol pa siña kue mal kaminda si bo no hasi nada. Ademas: es ku ta será aki den ta un produkto di ei ‘fó. Naturalmente semper lo tin hóben ku kondukta desviante. Pero si organisá e kos mihó pafó, lo tin ménos di nan aki den.