Portrèt: Sharina Henriquez

Helena Croes di e tribu indígena arubano caquetio ta masha pertinente: “Nos no tin nada di hasi ku sklabitut. Ta otro hende a hasi e konekshon ei, nos nò. Pues no no tin mester di despensa tampoko.”

Croes, (67) ta hurista, intérprete/traduktor, dosente di idioma spaño i e cacique, e chif di Aruban Warriors, e desendientenan di Caquetio indígena na e isla.

“Nos, e Caquetionan, ta e habitantenan original. Esei e kolonistanan tambe a rekonosé ora nan a yega Aruba, asina ta resultá for di e archivonan. Nunka nos no tabata esklabo. E tempu ei no tabata permití esei.”

Originalmente nan ta bini di e kosta firme di Venezuela, na otro banda. Na e parti nort di e pais ei, tabata biba e Caquetionan. Croes ta konta loke e sa a base di archivo na Aruba i di kolonisadó di ántes spañó i hulandes, pero tambe loke a transmití verbalmente.

“Bo no sa tampoko kiko ta kompletamente bèrdat. Ken ta bisa ku e kolonistanan tabatin rason? P’esei mester bini hopi mas investigashon.”

‘No tabata permití pa hasi un Caquetio esklabo’

E spañónan, ku komo promé hende a kolonisá Aruba rònt di aña 1500, lo a transportá tur indígena pa Santo Domingo pa traha den e minanan di plata. Croes ta duda esaki: “E tempu ei tabatin hopi palu ta krese na Aruba. Pues hopi lugá pa skonde, den kueba tambe. Mi konosé relato ku semper tabatin indjan ku a keda.”

Ora e hulandesnan a konkistá Aruba, nan tambe a topa ku e Caquetionan ei. “E ora ei nan a bini aki ku sklabitut. Pero no tabata permití di hasi un Caiquetio esklabo, pasobra nos tabata rekonosé komo habitante indígena.”

“Sí nos tabata permití di tin esklabo, meskos ku e hulandesnan. Asina tabatin Maria Helena Tromp, un dama masha riku ku masha hopi esklabo. I e tabata un ‘indianin’, asina ta pará registrá den e archivo. Pues un indjan.”

Esunnan sklabisá – tambe yamá ‘esklabo kòrá’ tabata di e tribu di Wayúu na Colombia i Venezuela ku a buska trese Aruba. Ora riba 19 di desèmber Hulanda a pidi despensa pa su pasado di sklabitut, e promé minister arubano a indiká ku no por lubidá e esklabonan kòrá tampoko. Kiko Croes ta pensa di esaki?

“E por hasié si e ke. Pa e indjannan Wayúu, pasobra nan tambe ta den e liña di sanger arubano. I por konta aserka ku ta mi antepasadonan , e Caquetionan, a sklabisá nan. I mi antepasadonan di parti hulandes.”

‘Nos tabata permití di tin esklabo, meskos ku e hulandesnan’

Pasobra e Caquetionan lihé kaba a meskla ku e kolonistanan hulandes. Na 1715 e kòmandùr di e tempu ei ta nota ku tin 393 ‘indjan’ ta biba na Aruba, di kua mayoria tabata hende muhé. E kolonistanan kasi tur tabata hende hòmber.

“P’esei – masha iróniko’- nos ta basa nos riba fam hulandes komo kriterio pa establesé si bo por bira miembro di nos tribu”, Croes ta bisa. No tabatin fam indjan, solamente promé nòmber.”

E lider di e grupo indígena arubano ta splika pakiko nan tribu no ke pa identifiká nan ku sklabitut.

“E loke ku a hasi ku nos, no por djis bisa: tabata sklabitut. Esklabo no tin un konekshon asina ku e tera manera nos tin, pasobra nan no por apelá na un liña di sanger ku por kondusí bèk p’aki.”

“Ta a base di un liña di sanger asina direkto ku nèt asina bo por entregá kleim kontra estado hulandes, komo habitante original ku ta e doñonan legítimo di e isla aki.”

Riba sinku di desèmber 2022 a entregá e deklarashon ku eksigensia na e representante hulandes na Aruba.

Kleim kontra Hulanda
Entretantu Aruban Warriors a entregá kleim kontra Hulanda, den e Deklarashon di habitánte indígena di Aruba.

“Nò, nos interes no ta solamente den e oro hòrtá. Esei a saka for di su konteksto den notisia. Ta un parti di 15 punto.”

Asina nan ke haña kompensashon bèk pa e ‘hòrtamentu di henter Aruba’, 180 kilometer kuadra di tera. I 5000 euro pa kada siudadano ku ta pertenesé na e tribu plùs un seguro médiko. I pues kompensashon pa e oro.

“Te 1916 a buska oro i lo tabata trata di 1180 tonelada. Ounke Hulanda a duna konseshon na otro pais manera Inglatera i Fransia, ta nan a hòrt’é di nos.”

Segun Croes ta trata di hopi miar di euro ku Hulanda mester kompensá. E grupo ke invertí e sèn ei den por ehèmpel mas investigashon di e historia di e poblashon indígena, den enseñansa, den beka di estudio pa desendiente hóben i konservashon di naturalesa.

‘Nos ke kompensashon pa e robamentu di henter Aruba’

Ta ken tur ta pertenesé na e tribu Caquetio arubano? “Nos a kalkulá: minimalmente 20 mil hende. Bo patriarka i/òf matriarka mester a nase den siglo 18 òf 19. Bo por detektá esaki na archivo nashonal di Aruba.”

For di dia ku a entregá e deklarashon, Croes a haña hopi registrashon. “Ta henter un operashon nos mester start i nos no ta asina leu ainda. Nos mester verifiká tur kos, di tur manera nos mester reuní ku e tribu.”

I kiko ta sosodé si Hulanda rechasá e kleimnan? “E ora ei nos ta entregá un keho serka e foro permanente di Nashonnan Uní pa pueblo indígena. Nos tin sosten tambe di otro tribu indjan na Merka, Canada, Suramérika i den e Área Karibense.”

Rebelion riba papel
Riba pregunta pakiko despues di hopi tempu numa nan ta kleim loke segun e, e tin derecho riba dje, Croes ta kontestá:

“Na 1827 tabatin e último rebelion. Despues e indjannan a sera amistat ku e kolonistanan. Iglesia katóliko a lanta skol aki i a bati den nos kabes ku nos ta salbahe, ku nos no tabatin alma. A duna nos miedu i hasi nos katóliko.”

“Awor e lucha a kuminsá atrobe ku mi, mi a haña un aparishon, pero mi no por elaborá riba esaki. Nos tin un miembro di tribu na Merka tambe ku a eksperensiá ei kon e tribunan indjan aya tabata bai pone demanda. Nos a bai deliberá, pasobra un hende mester sigui ku e lantamentu. Pero e bia aki nos ta hasié riba papel.”